Uit de Toetsstenen Faire Diagnostiek: Onderzoeksfase

Hoe de cliënt zich voelt, heeft een grote impact op zijn functioneren. Ook tijdens diagnostisch onderzoek is het belangrijk om daar oog voor te hebben. Het kan gaan over de emotionele toestand waarin de cliënt zich bevindt, zoals een crisissituatie, depressieve gedachten of posttraumatische stress. Dat kan op zich al zorgen voor een verminderd of anders functioneren. Ook bepaalde items, vragen of gebeurtenissen tijdens het onderzoek kunnen aanleiding geven tot gedachten en gevoelens die het presteren beïnvloeden. In sommige situaties kan het daarom aangewezen zijn om het onderzoek uit te stellen, af te gelasten of om een andere onderzoeksmethode te kiezen.

De mate waarin een cliënt het Nederlands beheerst, zal uiteraard zijn prestaties op allerlei tests beïnvloeden. Beheerst hij het Nederlands onvoldoende, dan zal hij instructies minder goed begrijpen en minder goed antwoorden kunnen formuleren. Daarom is het essentieel om voor de start van het onderzoek uitgebreid na te gaan wat het taalniveau van de cliënt is. Dat kan aan de hand van observaties, gesprekken of specifieke vragenlijsten. Blijkt daaruit dat een cliënt het Nederlands onvoldoende beheerst, dan kan de diagnosticus beslissen om geen test of vragenlijst af te nemen. De betrouwbaarheid en validiteit van de meting komen dan immers te veel in het gedrang. De diagnosticus meet met het instrument niet meer op een betrouwbare manier wat hij wil meten. Hou er rekening mee dat bij de meeste onderzoeksinstrumenten cognitieve academische taal gebruikt wordt, die verschilt van dagelijks taalgebruik^[3]De Kerf, L., & Mostaert, C. (2014). Intelligentieonderzoek anders bekeken: een toepassing bij meertalige kinderen. Signaal, 89, 4-21..

Als de cliënt of het cliëntsysteem het Nederlands onvoldoende beheerst, kan de diagnosticus overwegen om gebruik te maken van vertalingen. Dit kan op verschillende manieren: de cliënt in een gekende taal laten antwoorden, zelf vertalen of anderstalige instrumenten gebruiken. De diagnosticus dient zich bewust te zijn van de kwaliteit van de vertaling, de gebruikte normgroep van het instrument en de impact op scoring en interpretatie. Met een correctie voor taal is er niet noodzakelijk sprake van faire diagnostiek, want er kunnen nog andere storende factoren een invloed hebben.

Voorbeeld: De diagnosticus merkt dat bepaalde vragen van een vragenlijst, die in een interview vertaald worden naar de moedertaal, bij de cliënt emotionele reacties oproepen. Bij navraag blijkt dat de nuance van de vragen verloren ging door de vertaling. De diagnosticus twijfelt terecht over de validiteit van het onderzoek en beslist om enkel kwalitatief te interpreteren en aan te vullen met andere gegevens (intake, observatie …).

Voorbeeld: Bij een cliënt die het Nederlands nog niet goed beheerst, is een intelligentieonderzoek nodig. Hiervoor kiest de diagnosticus niet automatisch voor non-verbaal onderzoek. De afname van een breed onderzoek naar alle cognitieve vaardigheden is immers zinvol om discrepanties in het profiel te ontdekken, bijkomende observaties te doen over hoe de cliënt omgaat met taal en er handelingsgerichte adviezen uit te halen. Na de afname van het intelligentieonderzoek maakt de diagnosticus de afweging waar kwalitatieve interpretatie nodig is en of er een totaalscore kan berekend worden.

Het is belangrijk om vooraf het proces van acculturatie van de cliënt in te schatten. Acculturatie verwijst naar de dynamiek tussen het behoud van de eigen thuiscultuur en de aanpassing aan de gastcultuur. Hoe groter het verschil in cultuur ten opzichte van de normgroep, hoe moeilijker het is om cliënten te vergelijken met normgroepen met een Vlaamse of Nederlandse populatie. Cliënten die zich meer richten op de gastcultuur en minder vasthouden aan de eigen thuiscultuur, zijn vaker meer geïntegreerd waardoor het meer verantwoord is om hun resultaten te vergelijken met de Vlaamse of Nederlandse normgroep^[4]Van de Vijver, F., Schittekatte, M., & Fontaine J. (2016). Diagnostiek bij allochtone leerlingen. In Verschueren, K. & Koomen, H. (Red.). Handboek Diagnostiek in de leerlingenbegeleiding: Kind en context (pp. 323-337). Antwerpen: Garant. Het is dus belangrijk om als diagnosticus zicht te krijgen op dit proces. Dat kan aan de hand van gesprekken of een afname van (stukken uit) het Cultural Formulation Interview^[5]Rohlof, H., van Dijk, R. & Groen, S. (2022). Nederlandse vertaling van het Cultural Formulation Interview. DSM-5-TR, Boompsychologie & psychiatrie. Geraadpleegd op 5 augustus 2024, van https://dsm-5.nl/actueel/209-363_Cultural-Formulation-Interview/ . Meer informatie over het gebruik en toepassing is te vinden op https://cultureelinterview.nl/. Volgende vragen over de culturele identiteit van de cliënt kunnen daarbij van toepassing zijn:

• Welke taal spreekt u thuis? En met uw vrienden?
• Mist u mensen die dezelfde culturele achtergrond als u hebben? (Als ja:) Kunt u dit uitleggen?
• In hoeverre kunt u hier leven volgens uw eigen cultuur?
• Voelt u zich betrokken bij de Vlaamse cultuur?
• …

Zoals eerder aangehaald, kan vertekening ervoor zorgen dat de validiteit van de testinstrumenten in het gedrang komt. Er zijn drie belangrijke vormen van vertekening: constructvertekening, methodevertekening en itemvertekening ^[6]Fontaine, J.R.F. & De Leersnyder, J. (2023). Crosscultureel onderzoek: Kwantitatieve onderzoeksmethoden en equivalentie van gegevens. In Meeusen, L. (Red.). Crossculturele Psychologie (pp. 44-57). Leuven: Acco.

• Constructvertekening treedt op wanneer het construct dat gemeten wordt door het instrument niet in alle culturen hetzelfde inhoudt of wanneer specifieke gedragingen die passen bij een construct niet hetzelfde betekenen in alle culturen. Dat kan zich voordoen bij verschillende psychologische problematieken zoals depressie, burn-out, angst of sociaal aanpassingsgedrag. Dat laatste zien we bijvoorbeeld als mensen met een migratieachtergrond oogcontact vermijden. Men kan dat verkeerdelijk interpreteren als een vorm van verlegenheid of een gebrek aan openheid (Vlaamse bril), maar het kan ook net een vorm van beleefdheid zijn in bepaalde culturen.
• Methodevertekening doet zich voor als de manier waarop het diagnostisch onderzoek uitgevoerd wordt een invloed heeft op het resultaat. Dat kan te maken hebben met volgende factoren:
  • Instrumentvertekening: de vertekening komt dan rechtstreeks voort uit de manier waarop het instrument zelf is opgebouwd. Niet elke cliënt is bijvoorbeeld op dezelfde manier vertrouwd met de inhoud van de items (door een andere onderwijsvorm bijvoorbeeld) of met de manier waarop hij moet antwoorden (met pen en papier, op een computerscherm, via puntenschalen, tegen de klok werken, van links naar rechts werken, …).
  • Afnamevertekening heeft betrekking op het volledige afnameproces: de manier waarop instructies gegeven worden, de ruimte waarin de afname plaatsvindt, de (talige) interactie tussen cliënt en diagnosticus …. Vaak beheerst een cliënt de gasttaal bijvoorbeeld in beperkte mate, maar ook de diagnosticus kan moeilijkheden veroorzaken. Als diens divers-sensitieve vaardigheden beperkt zijn, kan dat de afname immers op een negatieve manier beïnvloeden. Ook persoonlijke opvattingen en vooroordelen ten aanzien van de cliënt kunnen van invloed zijn.
  • Steekproefvertekening verwijst naar de onvergelijkbaarheid van de steekproef. De cliënt wordt dan bijvoorbeeld vergeleken met personen uit een hogere sociaal-economische klasse. Daardoor is een ander resultaat eerder het gevolg van een verschil in klasse dan louter van een verschil in cultuur. 
• Itemvertekening kan optreden door de items die in het instrument opgenomen zijn. Zo kunnen bepaalde woorden in verschillende culturen een andere betekenis of lading hebben. Een klassiek voorbeeld zijn de spreekwoorden die terugkomen in intelligentieonderzoek. Ook bepaalde visuele items kunnen een hoge culturele lading hebben, waardoor bepaalde tekeningen of prenten niet of minder relevant zijn in de cultuur van de cliënt.

Bij de keuze van tests, beoordelingsschalen en vragenlijsten is het belangrijk om na te gaan of de vertekening voldoende onder controle is gehouden bij de ontwikkeling van het instrument. Zo kan je inschatten of de vertekening zodanig aanwezig is dat het resultaat een onderschatting van het functioneren kan betekenen. Overweeg dus of het onderzoeksinstrument dan wel geschikt is voor de cliënt.

Testinstrumenten moeten op zo’n manier geconstrueerd zijn dat:

• in de normeringssteekproef ook mensen in kansarmoede en mensen met migratieachtergrond op een representatieve manier vertegenwoordigd zijn (zie steekproefvertekening)
• subtests en items, met inbegrip van instructies, op vertekening gecontroleerd zijn.

Kies, indien mogelijk, voor minder cultuurgevoelige methoden en instrumenten. Dit kan bijvoorbeeld betekenen dat de diagnosticus onderzoeksmiddelen inzet waarbij de taalvaardigheid van de cliënt een minder belangrijke rol speelt of waarin minder cultuurgevoelige items opgenomen zijn. Er bestaat niet zoiets als een cultuurvrije test^[7]Van de Vijver, F. J. R. (2017). Diagnostiek en testgebruik met allochtonen. In J. Knipscheer & R. Kleber (Red.), Psychologie en de multiculturele samenleving (pp. 191-214). Houten, Nederland: Bohn Stafleu van Loghum, maar sommige instrumenten zijn beter inzetbaar bij kansengroepen dan andere. De fairness matrijs (COTAN) ^[8]Nederlands Instituut van psychologen. (2021). Aanvulling op het COTAN Beoordelingssysteem m.b.t. Fairness. Geraadpleegd op 5 augustus 2024, van https://psynip.nl/wp-content/uploads/2022/05/COTAN-Herzien-Fairness-addendum-per-14-07-2021.pdf helpt de diagnosticus bij dat beoordelingsproces. Al zal de diagnosticus ook een beroep moeten doen op zijn eigen inschattingsvermogen en ervaring.

Is de cliënt onvoldoende vertrouwd met een bepaald onderzoeksmiddel, dan is het de taak van de diagnosticus om hem er voldoende op voor te bereiden. Indien nodig kan de diagnosticus overgaan tot ‘testing the limits’ door extra instructies mee te geven, instructies te vertalen of voor te lezen of extra oefenkansen en voorbeelditems toe te laten. Daarbij is het belangrijk dat dit sporadisch kan voorkomen. Er moet natuurlijk op gelet worden dat een en ander verzoenbaar is met de standaardisatie-eisen van de test.

Voorbeeld: Wanneer een cliënt bij een subtest die (actieve) woordenschat nagaat, het Nederlandstalige woord niet kan geven, kan je navragen of hij het equivalent in de moedertaal wel kent. Daarnaast kiest de diagnosticus ervoor om toch verder te gaan nadat de afbreeknorm bereikt is om meer (kwalitatieve) informatie te verzamelen.

Indien de diagnosticus vooraf inschat dat te veel belemmerende factoren een faire diagnostiek in de weg staan, valt het te overwegen om geen vragenlijst of test af te nemen. Het resultaat op een test of een vragenlijst is een momentopname, dus hertesting na enkele weken of maanden kan zinvol zijn om de evolutie en leerbaarheid van de cliënt in kaart te brengen. In dat geval spreken we van procesdiagnostiek en niet meer van niveaubepalende diagnostiek. Bekijk telkens de richtlijnen van het gebruikte instrument rond hertesting.

Over het algemeen wordt aangenomen dat het bij cliënten die minder dan twee jaar in onze cultuur verblijven, moeilijker is om de onderzoeksfase op een faire manier te doorlopen door de sterke invloed van storende factoren. Het resultaat van een enkele test of vragenlijst kan nooit bepalend zijn voor belangrijke beslissingen die een grote impact kunnen hebben, zoals over de school- of werkloopbaan. De analyse van relatieve sterktes en zwaktes kan wel aanknopingspunten opleveren voor het handelen. Als de diagnosticus toch besluit om binnen de eerste twee jaar een onderzoeksinstrument in te zetten, moet hij zich bewust zijn van de invloed van die storende factoren en ze meenemen in de integratie en verdere advisering. Het is belangrijk om te benadrukken dat tests en vragenlijsten ook op andere manieren kunnen worden ingezet dan louter voor kwantitatieve meting. Zij kunnen bijvoorbeeld dienen als observatie-instrumenten om gedrag, vaardigheden en het proces van de cliënt in te schatten. Op die manier zijn ze een waardevolle kwalitatieve bijdrage om een beeld te krijgen van de cliënt en om de beste interventies te kiezen.

Voorbeeld: Bij een meertalige cliënt die anderhalf jaar in België verblijft, besluit het diagnostisch team om toch een algemeen onderzoek te doen naar cognitieve vaardigheden. Daarmee wil het team een brede kijk krijgen op zijn functioneren en handelingsgerichte adviezen formuleren in het verdere groeitraject (ondersteuning op school, revalidatie, jobmogelijkheden). De diagnosticus heeft tijdens de afname veel aandacht voor observaties en legt bij de interpretatie de nodige voorzichtigheid aan de dag. Hij legt de resultaten samen met de andere gegevens. Voor sommige onderdelen kan besloten worden om enkel een kwalitatieve inschatting te maken of, wanneer de discrepantie te groot is, om geen totaalscore te berekenen.

Voorbeeld: Bij een andere cliënt die al drie jaar in ons land verblijft en de nodige kennis en vaardigheden niet vlot verwerft, opteert het diagnostisch team echter niet voor een onderzoek. Er spelen immers te veel beïnvloedende factoren en alternatieve hypotheses mee (trauma, motivatie, acculturatie).